نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک در حالی برگزار میشود که جهان درگیر تحولات ژئوپلیتیکی شتابان و عمیقی است. جنگ غزه، بحران اوکراین و تنشهای فزاینده میان ایران و برخی بازیگران بین المللی به ویژه ایالات متحده و اسراییل گسلهای ژئوپلیتیکی میان قدرتهای بزرگ را فعال و به کانونهای جدیدی از منازعه تبدیل کرده است.
این گسلها که نتیجه اصطکاک منافع قدرتهای جهانی هستند، نظام بین الملل را در موقعیتی شکننده قرار دادهاند. به واقع باید گفت که نظام بین الملل در شرایط گذار قرار داشته و همچنین نظم جدیدی در منطقه آشوب زده خاورمیانه در حال شکلگیری است که نقش قدرتهای بزرگ در آن غیر قابل کتمان است.
هر چند با رویکرد واقعگرایانه طی دهههای اخیر هرگز سازمانها و نهادهای بین المللی نتوانستهاند در بزنگاه های تاریخی نقش قابل توجهی را در جلوگیری و مدیریت بحرانهای بین المللی ایفا کنند، اما سازمان ملل متحد، کماکان به عنوان بستری برای تبادل آرا، اعلام مواضع رسمی و رایزنیهای سیاسی فرصتی را برای کشورهای مختلف ایجاد میکند که از این تریبون مواضع خود را بیان نموده و در حاشیه آن بتوانند از فرصتهای دیپلماتیک بهره ببرند.
سفر رئیس جمهور ایران مسعود پزشکیان به نیویورک در این فضا بازتابدهنده چالشهای کنونی دیپلماتیک ایران و فرصتهای اندک و محدودی است که رئیس جمهور ایران میتواند از آن بهره برده و با استفاده از عبارات مناسب از حقوق مردم ایران دفاع نماید و در حاشیه مجمع دیدارهایی را با سایر مقامات و رهبران دنیا داشته باشد تا شاید فضای تنفس جدیدی برای ایران ایجاد شود.
زمینه تاریخی و وضعیت بحرانی کنونی
ایران در ماههای اخیر با شرایط خاص و ویژهای مواجه بوده است. جنگ ۱۲ روزه با اسراییل که با حمایت کامل نظامی اطلاعاتی و لجستیک ایالات متحده به ایران تحمیل شد و حتی آمریکا به طور مستقیم در آن ورود کرد و تاسیسات هسته ای ایران را هدف قرار داد، روند مذاکرات ایران با آمریکا را به حالت تعلیق در آورده و چشم انداز آینده آن را تیره و تار نموده است. لازم به ذکر است در آن زمان ایران خود را آماده دور جدید مذاکره با آمریکا می نمود که این جنگ به ایران تحمیل شد.
همچنین تروییکای اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان) با فعالسازی مکانیزم ماشه فشار بر ایران را تشدید و راه را برای هر گونه گفت و گو بسته اند. امانوئل مکرون، رییس جمهور فرانسه اعلام کرده است که بنا دارد با رییس جمهور ایران دیدار کرده تا موضوع مکانیزم ماشه یا اسنپ بک را بررسی نماید که با توجه به رفتارهای اخیر تروییکای اروپایی و عدم استقلال آنها از ایالات متحده بعید است به نتیجه قابل توجهی منجر شود و به احتمال زیاد مکانیزم ماشه فعال خواهد شد.
این وضعیت همراه با محدودیتهای شدید دیپلماتیک از جمله محدود شدن تردد هیات ایرانی در نیویورک به محوطه سازمان ملل، سفر متفاوتی را برای رئیس جمهور کشور و هیات همراه آن ایجاد نموده است. بازخوانی تاریخ روابط بین الملل ایران نشان میدهد که جز در دوران جنگهای جهانی کمتر زمانی چنین فشارهای همزمان سیاسی اقتصادی و نظامی بر ایران وارد شده است. ایران بار دیگر در برابر قدرت هژمون نظام بین الملل، یعنی ایالات متحده و متحدانش قرار گرفته و این موقعیت محدودیتهای شدیدی برای سیاستگذاری خارجی ایران ایجاد کرده است.
ناگزیری بازنگری در دکترین هسته ای
مذاکرات هسته ای میان ایران و قدرت های جهانی، به ویژه ایالات متحده، همواره تحت تاثیر روابط نامتوازن قدرت و منافع ژئوپلیتیکی در خاورمیانه بوده است. تجربه برجام (۲۰۱۵) نشان داد که مذاکرات تحت فشار و تحریم های یکجانبه به نتایج پایدار و متوازن منجر نمیشود. ایران در چارچوب برجام به تعهدات خود پایبند بود و آژانس بین المللی انرژی اتمی بارها این پایبندی را تایید کرد. با این حال، خروج یکجانبه آمریکا از این توافق در سال ۲۰۱۸ ، اعمال تحریم های شدیدتر و همچنین تجاوز نظامی اخیر اسراییل به ایران با حمایت ایالات متحده آمریکا، اعتماد ایران به دیپلماسی مبتنی بر توافقات بین المللی را به شدت تضعیف کرده و مسیر این کشور را تغییر داده است. این تجربه نشان داد که تعهدات یکجانبه ایران در چارچوب توافقات بین المللی در برابر نقض مکرر تعهدات از سوی غرب نمیتواند منافع ملی ایران را تضمین کند. فناوری غنی سازی اورانیوم برای ایران فراتر از یک دستاورد فنی، نمادی از استقلال علمی و حاکمیت ملی است.
این فناوری در حوزههای انرژی هستهای، پزشکی هستهای، کشاورزی و صنایع نقش راهبردی دارد و محصول دههها تلاش دانشمندان ایرانی است که در تجاوز اخیر رژیم صهیونیستی و طی ترورهای هدفمند، بسیاری از آنها به شهادت رسیدند. اصرار ایالاتمتحده بر محدودسازی کامل این ظرفیت، با حقوق ایران در چارچوب معاهده منع گسترش سلاحهای هستهای در تضاد آشکار است و باتوجه به تجاوز اخیر، بعید است که چنین چیزی محقق گردد. ب اتوجه به سیاستهای پیش گرفته شده از سوی غرب و تهدیدات نظامی اخیر و حملات غیرقانونی علیه کشور و آسیبهای قابل توجه به تاسیسات هستهای، شاید ایران در نهایت مجبور به خروج از معاهده منع گسترش و تغییر در دکترین هستهای خود شود. این بازنگری میتواند شامل افزایش سطح غنیسازی اورانیوم، گسترش ظرفیتهای تحقیقاتی و تقویت برنامه هستهای به شکل غیرمتمرکز به عنوان اهرمی دفاعی و بازدارنده برای کشور باشد تا محاسبه هزینه و فایده برای اقدامات خارج از چارچوب را برای طرف مقابل بالا ببرد. این رویکرد، به عنوان راهحلی استراتژیک، به ایران امکان میدهد تا در برابر فشارهای خارجی، استقلال و امنیت خود را حفظ کند. هر چند که تصمیمگیری نهایی در این زمینه به عهده مسوولان ارشد نظام و شورای عالی امنیت ملی است.
سفر رئیسجمهور و فرصتهای محدود
سفر رئیسجمهور، پزشکیان به نیویورک فرصتی محدود برای تبیین مواضع ایران در مجمع عمومی سازمان ملل بود. رئیسجمهور کشورمان در این سخنرانی بر پایبندی جمهوری اسلامی ایران بر پیمان منع گسترش تسلیحات هستهای تاکید کرد، اما در کنار آن قاطعانه از نقض تعهدات برجامی ازسوی غرب و اقدامات تجاوزکارانه اسراییل، مانند حملات نظامی و خرابکاری در تاسیسات هستهای و حمایتهای بیچون و چرای امریکا از این رژیم انتقاد نمود.
بر اساس سخنان اخیر آیتالله خامنهای و براساس تجربیات گذشته، سودی از مذاکره با امریکا عاید ایران نشده است و بعید است که نتایجی را به همراه داشته باشد. مساله فلسطین و جنایتهای رژیم صهیونیستی علیه مردم مظلوم غزه موضوعی است که پزشکیان به آن پرداخت و بر آن اساس رویکردهای غیرمسوولانه و دوگانه غربیها را در قبال این جنایات محکوم کرد.
نتیجهگیری
سفر پزشکیان به نیویورک در مقطعی حساس انجام میشود؛ شرایطی که روندهای ژئوپلیتیکی تا حد زیادی فشارها را بر ایران افزایش داده است. ایران برخلاف راهبرد خصمانه غربیها و عدم محکومیت هدف قرار گرفتن تاسیسات هستهای ایران از سوی آژانس بینالمللی انرژی اتمی، برای ممانعت از فعال شدن مکانیزم ماشه، ذیل تعهدات خود در پادمان، همکاریها را با آژانس بینالمللی انرژی اتمی از سر گرفته است. اما به نظر میرسد که غربیها تصمیم خود را گرفته و تروییکای اروپایی با حمایت امریکاییها مکانیزم ماشه را فعال خواهند نمود. در این شرایط، علیرغم تمام همکاریهای گذشته ایران با آژانس و پایبندی به معاهده منع گسترش، شاید گزینهای جز خروج از NPT و تغییر در دکترین هستهای برای ایران باقی نماند.
*پژوهشگر امنیت بینالملل