به گزارش خبرنگار نبض وطن، رسانهها به عنوان یکی از مؤثرترین ابزارهای ارتباطی در دنیای معاصر، نقش حیاتی در شکلدهی به نگرشها و رفتارهای اجتماعی ایفا میکنند. در جوامع مختلف، به ویژه جوامعی که ویژگیهای قومی و قبیلهای دارند، رسانهها میتوانند به عنوان پلهای ارتباطی میان گروههای مختلف فرهنگی و اجتماعی عمل کنند. نقش رسانهها در کاهش اختلافات قومی و قبیلهای، ترویج همبستگی ملی و تسهیل فرآیند رشد و اعتلای جامعه به شدت مورد توجه جامعهشناسان و مردمشناسان در سراسر جهان قرار گرفته است. در این یادداشت، تلاش میشود تا با استناد به نظرات مهمترین اندیشمندان این حوزه، اهمیت رسانهها در این زمینه بررسی شود.
رسانهها و نقش آنها در آگاهیبخشی
رسانهها به عنوان ابزارهای تأثیرگذار، میتوانند به آگاهیبخشی در مورد تنوع قومی و فرهنگی بپردازند. از آنجا که بسیاری از اختلافات قومی و قبیلهای به دلیل ناآگاهی و برداشتهای اشتباه از دیگران شکل میگیرند، رسانهها میتوانند با ایجاد فضاهای آموزشی، اطلاعات صحیح و مستند را در اختیار مردم قرار دهند. به عنوان مثال، در ایران، که دارای اقوام مختلفی همچون فارسها، کردها، ترکها، بلوچها و غیره است، رسانهها میتوانند به ترویج فرهنگ احترام به تفاوتها و همکاری میان این اقوام بپردازند.
جامعهشناسان بزرگی چون آنتونی گیدنز در آثار خود به اهمیت رسانهها در تغییر نگرشها و رفتارهای اجتماعی اشاره کردهاند. او معتقد است که رسانهها با فراهم آوردن اطلاعات و ایجاد فضای گفتوگو، میتوانند به کاهش شکافهای اجتماعی و فرهنگی کمک کنند. این مسأله در جوامعی که از تنوع قومی و فرهنگی برخوردارند، به ویژه حائز اهمیت است. گیدنز همچنین تأکید دارد که رسانهها قادرند با ارائه تحلیلهای عمیق و همهجانبه، به درک بهتری از مشکلات اجتماعی و سیاسی اقوام مختلف بپردازند و به این ترتیب، از بروز تنشها جلوگیری کنند.
رسانهها و گفتوگو میان اقوام
یکی از راههای مهم برای کاهش اختلافات قومی و قبیلهای، ترویج فرهنگ گفتوگو و تبادل نظر است. رسانهها میتوانند به عنوان بسترهایی برای گفتوگو میان گروههای مختلف اجتماعی عمل کنند. این گفتوگو میتواند نه تنها در سطح ملی بلکه در سطح محلی و منطقهای نیز صورت گیرد. با استفاده از برنامههای تلویزیونی، رادیویی و آنلاین، رسانهها میتوانند فرصتهای زیادی برای گفتگو درباره مسائل قومی و قبیلهای فراهم کنند. چنین گفتگوهایی میتواند به شفافسازی دیدگاهها و بهبود روابط بین اقوام و قبیلهها کمک کند.
امیل دورکیم، جامعهشناس بزرگ فرانسوی، در بررسی نقش رسانهها در جامعه، معتقد بود که رسانهها به تقویت همبستگی اجتماعی کمک میکنند. به گفته او، رسانهها به ایجاد نوعی «وجدان جمعی» میپردازند که در آن افراد مختلف از گروههای اجتماعی و قومی مختلف به درک متقابل میرسند. این امر میتواند موجب کاهش اختلافات و تنشهای قومی و قبیلهای و تقویت حس همبستگی ملی شود.
رسانهها و مقابله با کلیشهها و پیشداوریها
یکی از مشکلات عمدهای که در بسیاری از جوامع با تنوع قومی و قبیلهای مشاهده میشود، وجود کلیشهها و پیشداوریها است. این کلیشهها میتوانند منجر به تبعیض و افزایش اختلافات قومی شوند. رسانهها در این زمینه میتوانند با ارائه محتوای متنوع و دقیق، به مقابله با این کلیشهها بپردازند. برای مثال، از آنجا که در بسیاری از موارد، تصاویر منفی از اقوام مختلف در رسانهها منتشر میشود، رسانههای ملی و بینالمللی میتوانند با تغییر این نگرشها و ارائه تصاویری از همزیستی مسالمتآمیز و همکاری میان اقوام، به کاهش این پیشداوریها کمک کنند.
ادیوارد سعید، یکی از مهمترین اندیشمندان مردمشناسی و مطالعات فرهنگی، در کتاب خود تحت عنوان شرقشناسی به بررسی چگونگی تصورات غلط و کلیشهسازیهای فرهنگی توسط رسانهها پرداخت. او بر این باور بود که رسانهها بهویژه در غرب، به شکلگیری تصورات منفی درباره مردم کشورهای شرقی و مسلمانان پرداختهاند. در نتیجه، رسانهها میتوانند با تغییر این رویهها و ارائه تصویری درست و دقیق از اقوام مختلف، به کاهش پیشداوریها و ترسهای اجتماعی کمک کنند.
رسانهها و تقویت هویت ملی
رسانهها میتوانند با تأکید بر اشتراکات فرهنگی و اجتماعی میان اقوام مختلف، هویت ملی را تقویت کنند. در بسیاری از جوامع، بهویژه در کشورهای چند قومی، رسانهها میتوانند با تمرکز بر نمادها، زبانها و تاریخهای مشترک، احساس تعلق به یک جامعه بزرگتر را در افراد تقویت کنند. این کار میتواند به تضعیف تفکرات جداگرایانه و تقویت همبستگی اجتماعی منجر شود.
مردمشناس ایرانی، عبدالحسین زرینکوب در کتاب خود با عنوان تاریخ مردم ایران به اهمیت هویت ملی در حفظ انسجام اجتماعی و سیاسی اشاره کرده است. او بر این باور بود که در جوامع ایرانی، رسانهها میتوانند با تأکید بر مشترکات فرهنگی و تاریخی، نقش مهمی در تقویت هویت ملی ایفا کنند. زرینکوب همچنین بر این نکته تأکید دارد که رسانهها باید تلاش کنند تا به ترویج تصویر مشترک از ایران بپردازند که تمام اقوام ایرانی در آن نقش دارند.
رسانهها و مشارکت اجتماعی
یکی دیگر از راههای مؤثر رسانهها در حل و فصل اختلافات قومی و قبیلهای، تشویق به مشارکت اجتماعی است. رسانهها میتوانند با ترویج فرهنگ مشارکت و همکاری میان اقوام مختلف، به کاهش احساسات جداگرایانه و افزایش احساس مسئولیت جمعی کمک کنند. این امر میتواند به ایجاد فضاهایی برای همکاری در زمینههای مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی منجر شود که در نهایت به رشد و اعتلای جامعه کمک خواهد کرد.
ماکس وبر، جامعهشناس آلمانی، در آثار خود به نقش نهادهای اجتماعی و فرهنگی در تقویت یا تضعیف انسجام اجتماعی پرداخته است. او تأکید داشت که نهادهایی مانند رسانهها میتوانند با ایجاد فضای عمومی برای گفتوگو و مشارکت، به کاهش تنشها و افزایش همبستگی اجتماعی کمک کنند.
رسانهها با تواناییهای خود در آگاهیبخشی، ترویج گفتوگو، مقابله با کلیشهها و پیشداوریها، تقویت هویت ملی و تشویق به مشارکت اجتماعی، میتوانند نقشی حیاتی در حل و فصل اختلافات قومی و قبیلهای و همچنین رشد و اعتلای جامعه ایفا کنند. در دنیای مدرن، جایی که جوامع به سرعت در حال تغییر و تحول هستند، رسانهها به عنوان پلهای ارتباطی میان اقوام و فرهنگها میتوانند به تقویت همبستگی و کاهش شکافها کمک کنند. از دیدگاه جامعهشناسان و مردمشناسان بزرگ، رسانهها نه تنها ابزاری برای انتقال اطلاعات، بلکه ابزاری برای ساخت و حفظ یک جامعه منسجم و سالم هستند.
