اصفهان در خاموشی!

به گزارش خبرنگار نبض وطن، بر اساس آخرین گزارش‌های مرکز ملی مطالعات فرونشست زمین و سازمان نقشه‌برداری کشور تا آذر ۱۴۰۴، استان اصفهان کماکان در میان کانون‌های بحرانی کشور قرار دارد. نرخ فرونشست در دشت‌های شمال و شمال شرق اصفهان، به‌ویژه دشت‌های مهیار، برخوار و گلپایگان، در برخی نقاط به بیش از ۱۵ سانتی‌متر در سال می‌رسد. این رقم، چندین برابر حد بحرانی تعریف‌شده در جهان است و اصفهان را به یکی از سریع‌الترین مناطق در حال فرونشست کره زمین تبدیل کرده است.
ریشه اصلی بحران: تشنگی زمین
علت اصلی این فاجعه زیستمحیطی، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی است. سال‌ها کشاورزی ناپایدار با الگوی کشت پرآب‌بر، توسعه صنایع آب‌بَر و تامین نیازهای شرب، باعث شده سطح آب‌های زیرزمینی در بیشتر دشت‌های اصفهان با افت فاجعه‌باری مواجه شود. وقتی آبی که مانند ستونی نامرئی، حفره‌های زیرزمین را پر کرده و لایه‌های خاک را سرپا نگه می‌دارد، بیرون کشیده می‌شود، این لایه‌ها بر روی هم فشرده شده و زمین «می‌نشیند». این نشست، نه تنها غیرقابل برگشت است، بلکه پیامدهای گسترده‌ای به همراه دارد.
پیامدهای ویرانگر: از شکاف‌های عظیم تا تهدید میراث فرهنگی
تاثیرات این بحران در سراسر استان قابل مشاهده است. شکاف‌های عمیق و طولانی در دل زمین‌های کشاورزی، دامن خانه‌های مسکونی و حتی حاشیه شهرها پدیدار شده‌اند. این شکاف‌ها، زیرساخت‌های حیاتی مانند خطوط انتقال آب و گاز، جاده‌ها، ریل‌های راه‌آهن و دکل‌های برق را به شدت تهدید می‌کنند. هرگونه جابه‌جایی در این سازه‌ها می‌تواند به قطعی‌های گسترده و خسارات مالی و جانی کلان منجر شود.
در حوزه کشاورزی، فرونشست با تغییر شیب زمین و کاهش تخلخل خاک، ظرفیت ذخیره‌سازی آب در زمین را از بین می‌برد. این به معنای هدررفت بیشتر آب‌های سطحی و کاهش بهره‌وری زمین‌های کشاورزی است، حتی اگر آبی برای کشت وجود داشته باشد. در واقع، چرخه معیوبی شکل گرفته است: کمبود آب، موجب برداشت بیشتر از چاه‌ها و در نتیجه فرونشست می‌شود و فرونشست نیز خود، بر مشکل کم‌آبی دامن می‌زند.
اما شاید یکی از دردناک‌ترین جنبه‌های این بحران، تهدید میراث فرهنگی بی‌نظیر اصفهان باشد. پدیده فرونشست، تمامی پهنه استان را تحت تاثیر قرار داده و بناهای تاریخی را نیز بی‌بهره نگذاشته است. بر اساس بررسی‌های کارشناسان، پدیده فرونشست در اطراف بافت تاریخی شهر اصفهان نیز فعال است و این امر، پایداری سازه‌های تاریخی ارزشمند را در بلندمدت با چالش جدی مواجه می‌سازد. هرگونه نشست نامتقارن می‌تواند به ترک‌خوردگی و آسیب‌های جبران‌ناپذیر در این گنجینه‌های ملی منجر شود.
راه برون‌رفت: گذار از مدیریت بحران به مدیریت ریسک
واضح است که حل این بحران، راه‌حل سریع و ساده‌ای ندارد. فرونشست زمین مانند سیل یا زلزله نیست که یک‌باره بیاید و برود؛ این یک فرآیند تدریجی و مخرب است که توقف آن نیازمند عزمی ملی و تغییر اساسی در نگرش‌هاست.
اولین و فوری‌ترین اقدام، مدیریت جدی و کنترل برداشت از منابع آب زیرزمینی است. این امر مستلزم برنامه‌ریزی برای مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز، نصب کنتورهای هوشمند بر روی چاه‌های مجاز و تعیین سقف برداشت واقع‌بینانه است. بدون تامین آب، این اقدامات با مقاومت جوامع محلی مواجه خواهد شد.
دوم، بازنگری اساسی در الگوی کشت و توسعه کشاورزی پایدار در منطقه است. جایگزینی محصولات پرآب‌بر با گونه‌های کم‌نیاز، توسعه روش‌های آبیاری نوین و حمایت از کشاورزان برای گذار به این سیستم‌های جدید، امری حیاتی است.
سوم، تامین منابع آب جایگزین، از طریق تصفیه و بازچرخانی پساب‌ها و نیز مدیریت صحیح آب‌های سطحی است. این اقدام می‌تواند بخشی از فشار بر آب‌های زیرزمینی را کاهش دهد.
چهارم، تقویت پایش و مطالعات علمی است. باید با استفاده از فناوری‌های نوین مانند رادار و سیستم‌های موقعیت‌یاب ماهواره‌ای، نقشه‌های دقیق‌تری از نرخ و گستره فرونشست تهیه کرد تا برنامه‌ریزی برای مناطق پرخاطره با دقت بیشتری انجام شود.
در نهایت، آگاهی‌بخشی عمومی و مشارکت دادن جامعه محلی در مدیریت این بحران، کلید موفقیت است. زمانی که کشاورزان و ساکنان منطقه درک درستی از ارتباط مستقیم بین مصرف آب و فرونشست زمین پیدا کنند، در اجرای برنامه‌های حفاظتی همکاری بیشتری خواهند داشت.
بحران فرونشست در اصفهان، زنگ خطری برای تمام ایران است. این پدیده نشان می‌دهد که بهره‌برداری ناپایدار از طبیعت، در نهایت به نابودی پایه‌های توسعه منجر می‌شود. اصفهان امروز در آستانه یک نقطه عطف تاریخی قرار دارد. ادامه روند کنونی، به معنای تشدید بیابان‌زایی، نابودی کشاورزی، آسیب به زیرساخت‌ها و تهدید میراث کهن این سرزمین است. اما با عزمی جدی، مدیریت علمی و مشارکت همگانی، می‌توان این روند مخرب را کند و یا در برخی مناطق متوقف کرد. باید به خاطر سپرد که نجات زمین اصفهان، تنها نجات یک استان نیست، بلکه حفاظت از بخشی از هویت تاریخی و تمدنی ایران است. زمان عمل اکنون است، پیش از آنکه این خاموشی، به فریادی جبران‌ناپذیر تبدیل شود.